7. ภลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

โยปานุทีติ อายสฺมโต ภลฺลิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร อิโต เอกติํเส กปฺเป อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ สุมนสฺส นาม ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปสนฺนจิตฺโต ผลาผลํ ทตฺวา สุคตีสุ เอว สํสรนฺโต สิขิสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล อรุณวตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต ‘‘สิขิสฺส ภควโต ปฐมาภิสมฺพุทฺธสฺส อุชิต, โอชิตา นาม ทฺเว สตฺถวาหปุตฺตา ปฐมาหารํ อทํสู’’ติ สุตฺวา อตฺตโน สหายเกน สทฺธิํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปตฺถนํ อกํสุ – ‘‘อุโภปิ มยํ, ภนฺเต, อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส ปฐมาหารทายกา ภเวยฺยามา’’ติฯ เต ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล โคปาลกเสฏฺฐิสฺส ปุตฺตา ภาตโร หุตฺวา นิพฺพตฺตาฯ พหูนิ วสฺสานิ ภิกฺขุสงฺฆํ ขีรโภชเนน อุปฏฺฐหิํสุฯ อมฺหากํ ปน ภควโต กาเล โปกฺขรวตีนคเร สตฺถวาหสฺส ปุตฺตา ภาตโร หุตฺวา นิพฺพตฺตาฯ เตสุ เชฏฺโฐ ตผุสฺโส นาม, กนิฏฺโฐ ภลฺลิโย นาม, เต ปญฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา วาณิชฺชาย คจฺฉนฺตา ภควติ ปฐมาภิสมฺพุทฺเธ สตฺตสตฺตาหํ วิมุตฺติสุขธมฺมปจฺจเวกฺขณาหิ วีตินาเมตฺวา อฏฺฐเม สตฺตาเห ราชายตนมูเล วิหรนฺเต ราชายตนสฺส อวิทูเร มหามคฺเคน อติกฺกมนฺติ, เตสํ ตสฺมิํ สมเย สเมปิ ภูมิภาเค อกทฺทโมทเก สกฏานิ นปฺปวตฺติํสุ, ‘‘กิํ นุ, โข, การณ’’นฺติ จ จินฺเตนฺตานํ โปราณสาโลหิตา เทวตา รุกฺขวิฏปนฺตเร อตฺตานํ ทสฺเสนฺตี อาห – ‘‘มาทิสา, อยํ ภควา อจิราภิสมฺพุทฺโธ สตฺตสตฺตาหํ อนาหาโร วิมุตฺติสุขาปฏิสํเวที อิทานิ ราชายตนมูเล นิสินฺโน, ตํ อาหาเรน ปฏิมาเนถ, ยทสฺส ตุมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติฯ ตํ สุตฺวา เต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตา, ‘‘อาหารสมฺปาทนํ ปปญฺจ’’นฺติ มญฺญมานา มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ ภควโต ทตฺวา ทฺเววาจิกสรณํ คนฺตฺวา เกสธาตุโย ลภิตฺวา อคมํสุฯ เต หิ ปฐมํ อุปาสกา อเหสุํฯ

อถ ภควติ พาราณสิํ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา อนุปุพฺเพน ราชคเห วิหรนฺเต ตผุสฺสภลฺลิยา ราชคหํ อุปคตา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เตสํ ภควา ธมฺมํ เทเสสิฯ เตสุ ตผุสฺโส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อุปาสโกว อโหสิฯ ภลฺลิโย ปน ปพฺพชิตฺวา ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.66-70) –

‘‘สุมโน นาม สมฺพุทฺโธ, ตกฺกรายํ วสี ตทา;

วลฺลิการผลํ คยฺห, สยมฺภุสฺส อทาสหํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อเถกทิวสํ มาโร ภลฺลิยตฺเถรสฺส ภิํสาปนตฺถํ ภยานกํ รูปํ ทสฺเสสิฯ โส อตฺตโน สพฺพภยาติกฺกมํ ปกาเสนฺโต ‘‘โยปานุที’’ติ คาถมภาสิฯ

[7] ตตฺถ โยปานุทีติ โย อปานุทิ ขิปิ ปชหิ วิทฺธํเสสิฯ มจฺจุราชสฺสาติ มจฺจุ นาม มรณํ ขนฺธานํ เภโท, โส เอว จ สตฺตานํ อตฺตโน วเส อนุวตฺตาปนโต อิสฺสรฏฺเฐน ราชาติ มจฺจุราชา, ตสฺสฯ เสนนฺติ ชราโรคาทิํ, สา หิสฺส วสวตฺตเน องฺคภาวโต เสนา นาม, เตน เหส มหตา นานาวิเธน วิปุเลน ‘‘มหาเสโน’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา’’ติ (ม. นิ. 1.272; ชา. 2.22.121; เนตฺติ. 103)ฯ อถ วา คุณมารณฏฺเฐน ‘‘มจฺจู’’ติ อิธ เทวปุตฺตมาโร อธิปฺเปโต, ตสฺส จ สหายภาวูปคมนโต กามาทโย เสนาฯ ตถา จาห –

‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;

ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติฯ

‘‘ปญฺจมี ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺฐา ภีรู ปวุจฺจติ;

สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มาโน มกฺโข จ อฏฺฐมี’’ติฯ (สุ. นิ. 438-439; มหานิ. 28;จูฬนิ. นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 47);

นฬเสตุํว สุทุพฺพลํ มโหโฆติ สารวิรหิตโต นฬเสตุสทิสํ อติวิย อพลภาวโต สุฏฺฐุ ทุพฺพลํ สํกิเลสเสนํ นวโลกุตฺตรธมฺมานํ มหาพลวภาวโต มโหฆสทิเสน อคฺคมคฺเคน โย อปานุทิ วิชิตาวี อเปตเภรโว ทนฺโต, โส ปรินิพฺพุโต ฐิตตฺโตติ โยชนาฯ ตํ สุตฺวา มาโร ‘‘ชานาติ มํ สมโณ’’ติ ตตฺเถวนฺตรธายีติฯ

ภลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วีรตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย ทุทฺทมิโยติ อายสฺมโต วีรตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต วสนอาวาสํ ปฏิชคฺคิฯ เอกทิวสญฺจ สินฺธุวารปุปฺผสทิสานิ นิคฺคุณฺฐิปุปฺผานิ คเหตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ปญฺจติํเส กปฺเป ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มหาปตาโป นาม ราชา อโหสิ จกฺกวตฺตีฯ โส ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรนฺโต สตฺเต สคฺคมคฺเค ปติฏฺฐาเปสิฯ ปุน อิมสฺมิํ กปฺเป กสฺสปสฺส ภควโต กาเล มหาวิภโว เสฏฺฐิ หุตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ ทานํ เทนฺโต สงฺฆสฺส ขีรภตฺตํ อทาสิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ทานมยํ ปุญฺญสมฺภารํ กโรนฺโต อิตรญฺจ นิพฺพานตฺถํ สมฺภรนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถินคเร รญฺโญ ปเสนทิสฺส อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘วีโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต นามานุคเตหิ ปตฺตพลชวาทิคุเณหิ สมนฺนาคโต สงฺคามสูโร หุตฺวา มาตาปิตูหิ นิพนฺธวเสน การิเต ทารปริคฺคเห เอกํเยว ปุตฺตํ ลภิตฺวา ปุพฺพเหตุนา โจทิยมาโน กาเมสุ สํสาเร จ อาทีนวํ ทิสฺวา สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.21.21-24) –

‘‘วิปสฺสิสฺส ภควโต, อาสิมารามิโก อหํ;

นิคฺคุณฺฐิปุปฺผํ ปคฺคยฺห, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ